مقدمه
دوران شیرخوارگی و کودکی زیر ۲ سال حساس‌ترین مرحلهٔ رشد دستگاه گوارش است. سیستم گوارشی در این سن هنوز کامل نشده و توانایی هضم برخی مواد غذایی، به ویژه پروتئین‌ها و چربی‌های پیچیده، محدود است. شیر گاو یکی از پرمصرف‌ترین منابع تغذیه‌ای است که بسیاری از خانواده‌ها پس از شش ماهگی یا یک سالگی به کودکان می‌دهند. با این حال، شواهد علمی نشان می‌دهد که مصرف شیر گاو در کودکان زیر ۲ سال می‌تواند باعث مشکلات گوارشی و کمبود برخی ریزمغذی‌ها شود.
بخش اول: ترکیب شیر گاو و ویژگی‌های گوارشی
شیر گاو شامل سه جزء اصلی است:
- پروتئین (~۳.۳٪): عمدتاً کازئین (۸۰٪) و پروتئین‌های وی (۲۰٪)
- چربی (~۳–۴٪): ترکیبی از چربی‌های اشباع، تک‌غیراشباع و مقدار کمی اسیدهای چرب ضروری
- کربوهیدرات (~۴٫۸٪ لاکتوز)
- ریزمغذی‌ها: کلسیم، فسفر، ویتامین‌های گروه B و در شیر غنی‌شده، ویتامین D
برای کودکان زیر ۱۲ ماه، پروتئین و چربی شیر گاو سخت‌تر از شیر مادر هضم می‌شود. پروتئین کازئین شیر گاو با تشکیل شبکهٔ ژل در معده، گاهی باعث تخمیر و تولید گاز، نفخ و یبوست می‌شود. همچنین چربی‌های شیر گاو ممکن است در برخی کودکان باعث اسهال یا مدفوع چرب شوند، زیرا آنزیم‌های گوارشی هنوز به‌طور کامل فعال نیستند.
بخش دوم: مشکلات گوارشی مرتبط با شیر گاو در کودکان زیر ۲ سال
۱٫ عدم تحمل لاکتوز
- کودکان زیر یک سال معمولاً لاکتاز کافی برای هضم لاکتوز دارند، اما در برخی کودکان کاهش آنزیم لاکتاز (نقص موقت یا ژنتیکی) باعث نفخ، اسهال، و درد شکم می‌شود.
- علائم شامل مدفوع شل، باد معده و گرفتگی روده است.
۲٫ آلرژی به پروتئین شیر گاو (CMPA)
- CMPA (Cow’s Milk Protein Allergy) یکی از شایع‌ترین آلرژی‌ها در کودکان زیر ۲ سال است.
- علائم شامل:
- بثورات پوستی (اگزما)
- استفراغ یا رفلاکس
- اسهال یا یبوست
- خون در مدفوع
- شیوع حدود ۲–۳٪ در کودکان شیرخوار گزارش شده است.
۳٫ یبوست و اختلال حرکات روده
- پروتئین کازئین شیر گاو باعث تشکیل مدفوع سفت‌تر در برخی کودکان می‌شود.
- کمبود فیبر در رژیم غذایی شیرخواران که صرفاً شیر گاو مصرف می‌کنند نیز این مشکل را تشدید می‌کند.
۴٫ اسهال و مدفوع چرب
- برخی کودکان دچار ناتوانی در هضم چربی شیر گاو می‌شوند.
- این مشکل می‌تواند به کمبود ویتامین‌های محلول در چربی (A, D, E, K) منجر شود.
بخش سوم: مقایسه شیر گاو با شیر مادر و جایگزین‌های مناسب
جدول مقایسه ترکیب شیر مادر و شیر گاو (در ۱۰۰ میلی‌لیتر)
| مؤلفه | شیر مادر | شیر گاو | شیر تغذیه‌ای غنی‌شده (Infant Formula) |
|---|---|---|---|
| انرژی (کالری) | ۶۵ | ۶۴ | ۶۵–۷۰ |
| پروتئین (g) | 1.3 | 3.3 | 1.8–۲٫۵ |
| چربی (g) | 4.2 | 3.5 | 3–۳٫۵ |
| لاکتوز (g) | 7 | 4.8 | 6–۷ |
| کلسیم (mg) | 32 | 120 | 50–۶۰ |
| ویتامین D (µg) | 0.05 | 0–۱ | ۱–۱٫۵ |
| سیستم گوارش | بسیار قابل هضم | گاهی سخت هضم | فرمولاسیون مناسب هضم کودک |
نکات کلیدی:
- شیر مادر به دلیل ترکیب پروتئین وی و کازئین، لاکتوز بالاتر و وجود آنزیم‌ها و فاکتورهای ایمنی، بهترین انتخاب است.
- شیر گاو به صورت کامل برای کودکان زیر ۱۲ ماه توصیه نمی‌شود، مگر در شرایط اضطراری و تحت نظارت پزشک.
- شیر تغذیه‌ای صنعتی فرموله‌شده با نسبت مناسب پروتئین و چربی، گزینه‌ای امن‌تر برای کودکان زیر ۲ سال است.
بخش چهارم: مضرات مصرف شیر گاو در کودکان زیر ۲ سال
- ریسک کم‌خونی فقر آهن
- شیر گاو حاوی آهن کمی است و می‌تواند جذب آهن از سایر منابع را کاهش دهد.
- مصرف زودهنگام شیر گاو با کمبود آهن و آنمی مرتبط است.
- مصرف زودهنگام شیر گاو می‌تواند باعث تحریک سیستم ایمنی و افزایش احتمال CMPA شود.
- اختلالات رشد و سوءجذب ریزمغذی‌ها
- مدفوع سفت، اسهال یا مدفوع چرب می‌تواند منجر به دفع بیش از حد ریزمغذی‌ها شود و رشد کودک را تحت تأثیر قرار دهد.
بخش پنجم: نقش منابع گیاهی و جایگزین‌ها
- شیرهای گیاهی غنی‌شده (سویا، بادام، برنج)
- فاقد لاکتوز و پروتئین گاو هستند.
- اگر غنی‌شده با کلسیم و ویتامین D باشند، رشد استخوان را حمایت می‌کنند.
- باید توجه داشت که برخی شیرهای گیاهی فاقد پروتئین کافی برای شیرخواران زیر ۲ سال هستند، بنابراین باید فرموله‌شده باشند.
- پس از شش ماهگی، حبوبات و غلات می‌توانند ریزمغذی‌ها و فیبر مورد نیاز سیستم گوارشی را تأمین کنند.
- تغذیه ترکیبی با شیر مادر
- شیر مادر همچنان باید جزء اصلی رژیم باشد و شیرهای جایگزین فقط در موارد خاص اضافه شوند.
بخش ششم: راهکارهای عملی برای والدین
- اجتناب از شیر گاو قبل از ۱۲ ماهگی مگر تحت نظارت پزشک.
- استفاده از شیر تغذیه‌ای فرموله‌شده تا هضم آسان و تامین پروتئین و چربی متناسب با سن فراهم شود.
- افزایش تنوع غذایی پس از ۶ ماهگی با غلات، میوه‌ها و سبزیجات نرم.
- مراقبت از علائم گوارشی: اسهال، یبوست، خون در مدفوع یا نفخ.
- مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه در صورت بروز هرگونه مشکل گوارشی یا آلرژی.
بخش هفتم: نکات علمی و توصیه‌های بین‌المللی
- آکادمی اطفال آمریکا و سازمان بهداشت جهانی توصیه می‌کنند که شیر گاو کامل تا ۱۲ ماهگی برای تغذیه اصلی کودک مناسب نیست.
- پس از ۱۲ ماهگی می‌توان از شیر کم‌چرب یا نیمه‌چرب استفاده کرد، اما باید مطمئن شد کودک مواد مغذی کافی از سایر منابع دریافت می‌کند.
- شیر مادر همچنان بهترین گزینه تا ۲ سالگی است و اثر محافظتی علیه مشکلات گوارشی و آلرژی دارد.
منابع علمی
- Greer FR, Sicherer SH, Burks AW. Food allergy: a review and update on epidemiology, pathogenesis, diagnosis, prevention, and management. Pediatrics. 2019;143(2):e20190378.
- American Academy of Pediatrics. Policy on Feeding and Nutrition of Infants and Young Children. 2022.
- Health Canada. Infant Nutrition Guidelines. 2021.
- USDA FoodData Central. Nutritional composition of cow’s milk and infant formulas. 2023.
- Host A. Cow’s milk protein allergy in infants: Clinical manifestations, diagnosis and management. Pediatr Allergy Immunol. 2019;30(7):697–۷۰۵٫
- World Health Organization. Infant and young child feeding: Model chapter for textbooks. 2020.
- Lonnerdal B. Nutritional and physiological significance of human milk proteins. Am J Clin Nutr. 2017;85(2):11–۱۷٫
- Koletzko B, et al. Cow’s milk in infant feeding: Risks and benefits. Eur J Pediatr. 2019;178(1):1–۱۰٫
برای مطالعه بیشتر
https://mehreghtesadi.ir/?p=24167
Sunday, 12 October , 2025